Interpretacje utworów literackich w Olimpiadzie Literatury i Języka Polskiego

Interpretacje utworów literackich w Olimpiadzie Literatury i Języka Polskiego

Opis projektu
Instytut Badań Literackich PAN prowadzi Olimpiadę Literatury i Języka Polskiego (dla liceów - od 1970 roku) oraz Olimpiadę Literatury i Języka Polskiego dla Szkół Podstawowych (od 2019 roku). Pierwsze z tych przedsięwzięć ma zasięg międzynarodowy (jest prowadzone w całej Polsce, a także od 1990 r. na Litwie, Łotwie, Ukrainie, w Rumunii, w latach 1993-2022 r. na Białorusi, w l. 1994-2004 w Czechach, a we współpracy z Ośrodkiem Rozwoju Edukacji Polskiej za Granicą - także w placówkach działających przy ambasadach RP w innych krajach europejskich i pozaeuropejskich: szczególnie w Grecji, na Węgrzech, we Francji, w Kanadzie, Szwajcarii, Włoszech, Niemczech itd.); drugie - krajowy, przy czym już od roku 2023 odbywa się w ośrodkach prowadzonych praz ORPEG (w 2023: Węgry i Kanada), od września 2023 rozpocznie się także na Litwie. OLiJP oraz OLiJP-SP, skupione na rozwijaniu wśród uczniów kompetencji literaturoznawczych i językoznawczych, przygotowują nie tylko do studiowania kierunków humanistycznych, ale też do rozumiejącego, aktywnego uczestnictwa w życiu społecznym i kulturalnym regionu i kraju w rozmaitych, przydatnych społecznie dziedzinach nauki. Wiedza, umiejętności i kompetencje społeczne, które rozwija udział w obu Olimpiadach (na odpowiednich poziomach kształcenia), pozwalają na pełniejszą, bardziej aktywną postawę wobec dziedzictwa kulturowego społeczeństwa. Znajomość tekstów kultury, umiejętność ich rozumienia i przekazywania zdobytej wiedzy prowadzi do głębszej integracji społecznej i rozwija samoświadomość jednostki. Zarówno Przewodnik po tematach OLiJP, który w pierwszym zarysie powstał w 1992 roku, a potem był systematycznie aktualizowany, jak i jego uzupełnienia wcielane do programu OLiJP (a potem także OLiJP-SP) w kolejnych dziesięcioleciach (dotyczące wiedzy o teatrze, literatury staropolskiej, oświecenia i romantyzmu, II połowy XIX wieku - wieku XX oraz współczesnej), to nie tylko hasłowe tematy uzupełnione bibliografią, ale przede wszystkim wskazania nowych tematów i problemów badawczych, opisanych i sproblematyzowanych przez autorów tych opracowań, niejednokrotnie później realizowane jako artykuły naukowe, podstawa problemowa szerszych prac naukowych itp. Ponieważ wskazane problemy były nowe, wielokrotnie później stawały się podstawą rozpraw magisterskich i doktorskich, korzystano z nich w akademickiej praktyce dydaktycznej itp. Dla uczniów zdolnych tego rodzaju wejście w świat nauki i zetknięcie się z nowymi problemami badawczymi stanowi wyzwanie, ale też oba projekty adresowane są do uczniów szczególnie uzdolnionych. Wielu z nich w kolejnych latach, wkrótce po studiach wyższych, zostaje na uniwersytetach lub w IBL PAN jako wykładowcy i uczeni. jest to zatem w pierwszej kolejności propozycja badawcza, naukowa - dopiero jej rezultaty stanowią materiał, który posłuży uczestnikom i ich nauczycielom, czyli szeroko rozumianemu środowisku szkolnemu i akademickiemu. Od kilku lat pracownicy IBL jako organizatorzy OLiJP borykają się ze znaczącym spadkiem poziomu interpretacji utworów literackich, dotyczy to zarówno kompetencji uczniów, jak i nauczycieli. Aby temu przeciwdziałać, IBL planuje opublikowanie tomu wzorcowych interpretacji, napisanych przez najlepszych współczesnych historyków literatury różnych epok i opatrzonych komentarzem naukowym: teoretyczno- i historycznoliterackim oraz metodycznym. Obejmie on interpretacje pojedynczych wierszy i małej prozy, interpretacje ukierunkowane na konkretny problem (np. osadzenia w problematyce gatunkowej, związanie z określonym problemem teoretycznym, motywem itp.) oraz interpretacje porównawcze. Zostanie on przygotowany zgodnie z wymogami wiedzy o literaturze i jej odczytywaniu, będzie zatem doskonałym przewodnikiem w procesie głębokiej, rozumiejącej lektury, a później mówienia i pisania na jej temat. Książka będzie opatrzona spisem interpretowanych utworów, indeksem nazwisk ich autorów, a także indeksem terminów literackich, który pozwoli przeszukiwać publikację także według problemów z zakresu poetyki. Dzięki temu zostanie wykorzystana najnowsza wiedza o literaturze dawnej i współczesnej w opracowaniu najwybitniejszych uczonych z IBL oraz z najważniejszych uniwersytetów. Zależy nam na możliwie najpełniejszym wykorzystaniu aktualnych narzędzi cyfrowych, umożliwiających innowacyjne przygotowanie publikacji. Dlatego też opisywany projekt będzie składał się z dwóch części. Część merytoryczna - opisana wyżej - będzie udoskonalona przez umieszczenie jej w odpowiednim środowisku cyfrowym. Przygotowana przez nas koncepcja hipertekstualnego uporządkowania tradycyjnej całości uatrakcyjni korzystanie ze zbioru interpretacji i pozwoli na usystematyzowanie ich na kilku nowych płaszczyznach, niedostępnych dla tradycyjnej sztuki wydawniczej.  Edycja cyfrowa - oparta na zasadach "płynności tekstowej" (ang. fluid edition) - pozwoli na porządkowanie tekstu na nowych zasadach, każdorazowo ustalanych przez jej użytkownika wedle jego konkretnych potrzeb. Oparta o system osadzonych w treści odnośników, które można będzie niemal dowolnie filtrować, stworzy tekst o zmiennej strukturze. Warto jednak nadmienić, że owa zmienność nie zaburzy wartości merytorycznej, ale pozwoli spojrzeć na klasyczny model interpretacji jak na zbiór danych, których układ można zmieniać, wydobywając z niego coraz to nowe treści i wzory postępowania merytorycznego i czytelniczego. Planowana jest zarówno publikacja papierowa (w stosunkowo niewielkim nakładzie, przeznaczonym do niektórych bibliotek szkolnych ew. akademickich oraz egzemplarze obowiązkowe - zgodnie z zainteresowaniami środowiska; łącznie 400 egz.), jak i elektroniczna (w wolnym dostępie). Podjęto rozmowy z przyszłymi autorami i wybieranie utworów (bądź zestawów utworów) do interpretacji.  Autorzy to współpracownicy OLiJP i OLiJP-SP, historycy literatury, językoznawcy i poloniści. Obecna propozycja różni się od poprzednich zakresem (wybrane utwory z całej literatury polskiej, utwory spoza standardowego kanonu szkolnego: poetyckie oraz mała proza), sposobem opracowania (komentarz teoretyczny), doświadczeniem autorów (historycy literatury od lat wybierający odpowiednie utwory do interpretacji w OLiJP i sprawdzający potem uczniowskie wypracowania i podejmujący rozmowy z nauczycielami przygotowującymi uczestników do zawodów), konkretnym adresatem (nauczyciele i uczestnicy OLiJP z całej Polski, z dwóch poziomów wiekowych, a także poloniści spoza kraju - docelowo środowisko szkolne i akademickie w ogóle, zatem i po prostu czytelnicy literatury polskiej), możliwością promocji i oddziaływania w Polsce i poza krajem (publikacja elektroniczna, informacje o niej przekazywane bezpośrednio poprzez struktury OLiJP uczniom i nauczycielom). Wartość naukowa (i edukacyjna - publikacja wspierająca najzdolniejszych uczniów szkół podstawowych (klasa VII-VIII) i szkół ponadpodstawowych (licea, ew. technika), pokazująca sposoby wnikliwego czytania poezji i małej prozy, tajniki warsztatu interpretacyjnego, metody postępowania z tekstem literackim, podstawy teoretyczne takiego działania i ich praktyczną realizację. 
Odbiorcy: szkolni nauczyciele języka polskiego i ich uczniowie-olimpijczycy (roczne dane szacunkowe na podstawie liczby uczestników - szkoły podstawowe: nauczyciele i uczniowie klas VI-VIII, tj. ok. 800-900 osób x 2 = ok. 1700 osób; licea: nauczyciele i uczniowie, tj. ok. 1400 osób x 2 = 2800; podobne grupy poza Polską - orientacyjna liczba to ok. 1000 osób rocznie, uczniów i nauczycieli), łącznie, licząc optymistycznie - kilka tysięcy osób rocznie, taki jest bowiem zasięg obu przedsięwzięć. Publikacja jest również adresowana do wszystkich związanych z kształceniem polonistycznym - a zatem studentów filologii polskiej (szczególnie tych, którzy wybrali specjalizację / specjalność nauczycielską) i ich wykładowców; będzie miała charakter jednorazowy, natomiast odbiór przedsięwzięcia będzie aktualny przez wiele lat. Warto zaznaczyć, że zbiory interpretacji utworów literackich powstawały już w przeszłości, nigdy jednak nie wiązały tej grupy badaczy literatury pięknej, posiadającej określone doświadczenia pracy z uczniami zdolnymi (olimpiada polonistyczna), z konkretnymi odbiorcami (tzw. grupą docelową): uczestnikami OLiJP i OLiJP-SP i ich nauczycielami. Wiemy z doświadczenia, że poza odbiorcami bezpośrednimi kryje się też duże środowisko beneficjentów pośrednich: innych uczniów kształconych przez nauczycieli olimpijczyków (ponoszenie kwalifikacji dydaktyków), pozostałych nauczycieli z tych samych szkół, metodyków itp. Publikacja odegra podobną rolę wobec nauczycieli pracujących poza granicami RP, zarówno w szkołach prowadzonych przez ORPEG, jak i w szkołach polskich prowadzonych przez odpowiednie ministerstwa krajów Unii Europejskiej i spoza Unii (Ukraina).    

Cele projektu: 
Budowanie współpracy między IBL PAN i uniwersytetami biorącymi udział we wskazanym przedsięwzięciu (OLiJP, OLiJP-SP, w kraju i poza granicami) a siecią szkół podstawowych i średnich, środowiska nauczycieli i osób działających na rzecz podwyższania kompetencji językowych i czytelniczych, w tym także działającymi w sferze społeczno-gospodarczej (gminy i samorządy), poza krajem - polskie szkoły, domy polskie itp. Do interpretacji zostaną wybrane utwory przede wszystkim spoza kanonu szkolnego i akademickiego, a opracowania będą nowymi przedsięwzięciami naukowymi, projekt będzie zatem prowadził do wypracowania nowego zakresu osiągnięć literaturoznawczych i polonistycznych, istotnych zarówno dla środowiska szkolnego, jak i akademickiego: zarówno jako konkretne dokonania naukowe, jak i poznawanie metod postępowania z tekstem literackim, a zatem elementy warsztatu naukowego i dydaktycznego ze wszystkich poziomów kształcenia. Opracowanie i wyniki badań zostaną udostępnione uczniom i studentom zarówno w kraju, jak i poza granicami Polski, szczególnie w polskich szkołach działających poza krajem (Litwa, Łotwa, Ukraina, Rumunia, szkoły działające przy ORPEG) bez ograniczeń (wolny dostęp w opracowaniu cyfrowym), informacje o publikacji zostaną rónież przekazane do ośrodków polonistycznych kształcących studentów różnych form studiów polonistycznych (ang. polish studies). Podniesie także poziom kształcenia polonistycznego, pozwalając na odczytania ważnych wątków związanych z polską kulturą XX-XXI wieku i minionych stuleci, zatem oddziałujących na poczucie tożsamości budowane poprzez kontakt z tradycją literacko-kulturową, podniesienie jakości kształcenia bezpośrednio, a pośrednio - poprzez wpływ na podwyższenie kompetencji kadry nauczycielskiej w szkołach średnich (otoczenie społeczne) i na niższych latach studiów uniwersyteckich.  Projekt wiąże zatem osiągnięcia wypracowane w środowisku akademickim ze społecznym odbiorem nauki. 
Opracowanie i wprowadzenie do szkół rozwiązań służących społecznościom lokalnym i regionalnym: wsparcie procesu podwyższania kompetencji czytelniczych, poszerzanie kompetencji językowych, promocja czytelnictwa, upowszechnienie najnowszych osiągnięć w zakresie wiedzy o literaturze polskiej itd.  Projekt zakłada zatem działanie na rzecz rozwoju nauk humanistycznych (nauka o literaturze, nauka o języku, nauki o kulturze, polonistyka), promuje innowacyjne wobec dotychczasowych osiągnięcia i propozycje badań humanistycznych i pozwala opracować je w inny, nowy sposób; zakłada także interdyscyplinarne wykorzystanie różnych nauk humanistycznych zaprzęgniętych niejako w proces poznawania tekstu literackiego z mocną dominacją badań literackich - właściwych instytucji, w której realizowany będzie projekt (Instytut Badań Literackich PAN) oraz całej dyscyplinie, która od dziesięcioleci wykorzystuje metody i obszary wiedzy przynależne do innych dyscyplin w zadaniach stricte literaturoznawczych (polonistycznych). Praca literaturoznawców ze środowisk akademickich zostanie wykorzystana dla rozwoju dydaktyki szkolnej (a pośrednio - akademickiej), umożliwi wskazywanie trwałych i nadal aktualnych obszarów polskiej kultury narodowej - szczególnie literackiej.  Pozwoli także odbiorcom inaczej spojrzeć na polski kanon literacki - jako na wartość trwale obecną we współczesności, kształtującą polską kulturę współczesną, niezbędną do formowania nowych odbiorców polskiej kultury literackiej dawnej i współczesnej.